by Dovid Katz
ווילנער אַנטיקל⸗זאַכן
כ″ב
◊
די אשכנזישע הברה (און יידישע דיאַלעקטאָלאָגיע) אין י.ל. גאָרדאָנס אַ ליד
דער ווילנער משכילישער דענקער און העברעאישער פּאָעט יהודה לייב גאָרדאָן (יל″ג, 1831 – 1892) ווערט פאַררעכנט פאַר איינעם פון די גרעסטע העברעאישע פּאָעטן פון ניינצעטן יאָרהונדערט. ביז צו זיין ווערן אַ בן ארבעים האָט ער אָפּגעלעבט דער עיקר דאָ אין ווילנע, און איז אַריבער אין פּעטערבורג אין 1872 (זע פּראָפ מ. סטאַניסלאַווסקיס ביאָגראַפיע אין דער ייוואָ ענציקלאָפּעדיע).
אין גאָרדאָנס ליד „הַסּוּס וֽהַסִּיס“ גייט די רייד וועגן אינערלעכע יידישע אונטערשיידן אין שפּראַכיקן און רעליגיעזן נוסח וואָס זיינען לויט זיין משכילישן איינזען שעדלעך (פאַרגלייך זיין מער באַוואוסטן „קוֹצוֹ שֶׁל יוּד“). דער ווילנער משכיל וואָלט אַפּנים וועלן, אַז אַלע יידן אין דער אימפּעריע זאָל ריידן אויפן זעלביקן פּערפעקטן רוסיש און שוין. סוף פון דער מעשה, אַז איצט זיינען זיינע אָפלאַכערישע פּרטי⸗פּרטימדיקע שילדערונגען גלאַט אוצרות פון לשון און שטייגער פון אַמאָליקע יידן אין ווילנע און אַנדערשוואו.
אונדז באַזונדער טשיקאַווע זיינען די אָנווענדונג אין העברעאישן ליד פון דעם יידישן הומאָר פון די צפונדיקע (ליטווישע) אַקעגן די דרומדיקע (ניט⸗ליטווישע ― אוקראַינישע, פּוילישע א.א.) דיאַלעקטן סיי פון אשכנזישן העברעאיש סיי פון יידיש (זע אונדזערע אַמאָליקע אַרבעטן וועגן: דער ליטווישער הברה; וועגן דער היסטאָרישער פאָנאָלאָגיע פון אשכנזיש). אין ליד גייט עס אין דער פאַרקויפונג פון אַ „סיס“ וואָס ביים דרומדיקן יידן איז עס געוויינלעך דער אַרויסרייד פון סוס ― אַ פערד בשעת ווען ביים צפונדיקן איז עס אָבער סיס ― אַ שוואַלב (מין פויגל). די ביידע בעלי⸗חיים האָבן אַ גאָר אַנדערשדיקן פּרייז אויפן מאַרק…
נאָכמער, יל″ג איז דאָ מוסיף די מתנגדישע קעגנאיבער די חב″דישע טראַדיציעס ביים געבן אַ מענטשנס נאָמען אינאיינעם מיטן פאָטערס צי פאַרקערט מיט דער מוטערס נאָמען; דערצו פעלט ניט דער אייביקער ענין פונעם „יצמח פּורקניה“ וואָס אין קדיש, וואָס די חסידים זאָגן, און וואָס אין נוסח אשכנז (ביי מתנגדים) איז דאָס ניטאָ. סטייטש, עד היום, ווען אַ מתנגד דאַוונט אָפּעט אין אַ חב″דישן קלויז, אַשטייגער דאָ היינט⸗צו⸗טאָג אין ווילנע, מאַכן מיר פּתח שין שאַ אַז די אָרטיקע מתפּללים זאָגן דערויף אמן…
פאַר דער יידישער דיאַלעקטאָלאָגיע און קולטור געשיכטע איז גראָד מערקווערדיק וואָס דער משכילישער ווילנער פּאָעט פון ניינצעטן יאָרהונדערט באַנוצט זיך מיט די טערמינען צפונדיקער („צפוני“) און דרומדיקער („תימני“) אינעם זין פון דער מזרח⸗אייראָפּעאישער יידישער אָפּאָזיציע ליטוואַק קעגנאיבער ניט⸗ליטוואַק. אַבי מיר האָבן געמיינט אַז דאָס שטאַמט פון דער יידישער לינגוויסטיק פון צוואַנציקסטן יאָרהונדערט…
און מה⸗דאָך, שייך פאַרגעדענקען, אַז להיפּוך צו די שטרענגע נאָרמעס פון טבריאר טראָפּ וואָס אין תנ″כישן לשון קודש (וואו ס′איז חל די הייליקייט פון יעדן מתג), צי דעם מאָדערנעם עברית (וואו ס′איז חל די פאַקטיש טאָגטעגלעכע שפּראַך), איז די אשכנזישע פּאָעזיע פון גאָרדאָן, אדם הכהן, מיכ″ל, טשערניכאָווסקי, ביאַליק און אַ סך אַנדערע פּאָעטן, בכח אָנווענדן די קלענסטע ניואַסנן פון הנאה וועגן אין אַ המשכות וואָס דערשפּילט זיך פונעם פּשוטסן יידיש אַזש ביזן פאָרמעלסטן לשון קודש, מיט אַ שביל הזהב אינמיטן. אָט דער מיטל⸗וועג באַשטייט פון דעם קלאַסיש אשכנזיש⸗פּאָעטישן דרך: דער טראָפּ פון וואָרט מלעיל, אָבער די נאָכגייענדיקע וואָקאַלן אַרויסגערעדט ככתוב, אָן דער רעדוצירונג אויף שווא וואָס אין יידיש.
דער פּועל⸗יוצא, אַז מיר וועלן קיינמאָל ניט וויסן גענוי ווי צו לייענען יעדער וואָרט ווי ביים פּאָעט לכתחילה. ניט אַלעמאָל איז די נקודה דער פּוסק אחרון. דערצו איז דער ניקוד גאָרניט פּותר חלום וואָס שייך מלעיל און מלרע, און וואָס שייך יידיש⸗מעסיקע רעדוצירונגען (צי שינויים) פון וואָקאַלן, וואָס שטעלן מיט זיך פאָר אינאיינעם גענומען אַן אוניקאַלע שפּילעוודיקע פּלאַסטישקייט, כחומר ביד היוצר, די מיסטיק און ראָמאַנטיק פון דער אשכנזישער פּאָעזיע.
פונדעסטוועגן: זיך איינהאַלטן פון מאַכן אַן ערשטן פּרואוו איז קיין גאַנג ניט, גייט דאָ ווייטער אַן ערשטער ניט⸗רעדאַגירטער נוסח פון אַ טראַנסקריפּציע אויף לאַטיין. די מאָטיווירונגען צו אַלערלייאיקע ספּעציפישע פאָרשלאַגן אין דער טראַנסקריפּציע ― אַשטייגער וועגן טעאַטראַליש⸗דראַמאַטישן בים⸗באַם פון אַ פּלוצימדיקן מלרע אָדער סעריע מלרע′ען ― בלייבט אַן אויפגאַבע מירצעשעם אויף להבא.
נאָכדעם גייען פאַקסימיליעס פון די שייכותדיקע זייטלעך אויף העברעאיש, פון „כל שירי יהודה ליב גאָרדאָן“, אַרויסגעגעבן פון מרדכי קאַצענעלענבאָגען און געדרוקט ביי ראָם, ווילנע תרסה ― 1904; ד.ה. די לעצטע חדשים פון 1904, צווישן ראש⸗השנה און דעם סילוועסטער.
הירשע⸗דוד כ″ץ
ווילנע, אויף גרויס פּאָהולאַנקע
נאָך ראש⸗השנה תרע″ד
Hasús Vǝhasís
Bihyóys bney hoódom
Sófo ákhas udvórim akhódim
Loy níkhshǝlu bilshóynom
Vloy nékhlǝku bǝrayóynom;
U-miyóym níflǝgo hoórets
Lilshoynóysom lǝgoyéyhem
Hírbo kóyshl beynéyhem
Vayírkhav hapórets.
◊
Yeysh gám bney am ákhad
Yóyshvey mǝdínoys shóynoys
Éyn lóhem leyv lǝyákhad
Meykhéylek sfosáyim vǝrív lǝshóynoys:
Ho-efrósi mibílti yǝkhóyles
Léymoyr shibóyles
Ómar sibóyles
Va-yóykhazu bóy vayishkhotúhu,
Ubén Volín kóro khírik
Bímkoym she-ben-Líto kóyre shúruk
Ulǝbézdn heviúhu.
◊
Shney sóykhrim ba-dérekh orókhu
El ákhad hayrídim yoródu,
Ushnéyhem yákhdov holókhu
af ím loy noyódu.
Hoékhod teymóni meyir “Melíto”
Hashéyni mitsófoyn meyir mi-Líto;
Ze bo límkoyr skhoyrósoy
Vozé líknoys skhóyro mǝgamósoy.
Vayǝhí badérekh vayóymer hatsfóyni:
“Emóyr no lí adóyni
Ma khéftsǝkho bashúk ubíshvil ma bóso?”
Vayáan hadróymi: “Rǝtsóyni
líknoys sis toyv bǝmóno oy bǝmosáyim.”
“Loy yogáto umotsóso,”
(Hadóyver bóy yaanéyhu)
“Yeysh ití sis kozé, táyvo loeynáyim,
Im tákhpoyts bimkhír ze kokhéyhu.”
Vayámeyn boy hakóyne vayéyoys
Vayiknéyhu meyítoy bli réyoys
Vayíteyn káspoy shtey méyoys.
Bayóym hashéyni lǝmokhorósoy
héyvi hamóykheyr es skhoyrósoy ―
Knaf rǝnónim neelóso
Nehdóro bǝnoytsóyso;
Vayóymer hateymóni bǝtimóǝn:
“Harámay áto oy múke shigóǝn?
Loy sis hayóysheyv bakúv konísi
Ki im sis hoóymeyd boúrvo ivísi.”
“Loy,” tóan hatsfóyni, “Loy rimisíkho
Ki lóy keyn onóykhi imódi;
Sis omárto bǝpíkho
vǝsis heyvéysi bǝyódi.”
Vayinótsu yakhdóv vayorívu
Udvorom el haróv hikrívu.
Hakóyne tóva sheyákhzir loy hamóoys
Lǝfi shehitóhu bǝyóyseyr mishtús,
akh haróv pósak sheéyn ze élo shtùs
Ulfíkhokh ― Eyn hamékah mékakh tóùs.
Hakóyre bǝváday
Yikroéyni báday,
Ki: Hayǝtókhn?
shebishvil nkúdo ktáno ekhás
Yovóyu shney anóshim gdóylim
Limrívo mislakákhas
ulbézdn yíyhu óylim?
◊
Okhéyn
Me kol hamakhlóykoys shehóyu biYhúdo
Im loy bishvil éyzu óys oy nǝkúdo,
Peyrúshim klúshim vǝdikdúkim dákin
Éysin vǝgámin ákhin vǝrákin?
Bishvil má bǝshónim rishóynoys
Nikrá Beys Yisróeyl likǝróyim
Vayhí lǝkítoys shóynoys
LǝPrúshim uTsdúkim, rabónim, karóim?
Gam bǝyoméynu óto
Me kol haktóto
Beyn Yánkoyv bnó shel Mushó
Uveyn Yánkoyv bén Elkonó?
Yáan loy yóymar “késer” biKdúsho
UvǝKádish ― yítsmakh purkóno!
